Dzisiaj Centrum Badań Gier Wideo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie zorganizowało pierwsze kwarantannowe seminarium groznawcze. Wykład prowadził dr Tomasz Majkowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego (on sam zaprasza seminarium organizowane przez lvl.up). Tematem zajęć była analiza gry “Shadow of the Tomb Raider” (recenzja GNM 569) z użyciem konceptu chronotopu Michaiła Bachtina pod kątem sprzeczności antykolonialnego przekazu tytułu z kolonialnym wydźwiękiem jego rozgrywki. W dużym skrócie – bo z jednej strony przedstawiono w niej krytykę działań kolonialistycznych, ale z drugiej sama Lara występuje w roli kolonizatorki. Dlaczego tak jest w bardziej szczegółowy sposób przeczytacie poniżej w moim rozumieniu prezentacji dra Majkowskiego.
Zaczynając od szybkiego streszczenia gry, żeby nakreślić, o co w niej chodzi – Lara Croft w ostatniej części swoich zrebootowanych przygód wywołuje koniec świata swoim niepohamowanym łupieniem grobowców zapomnianych cywilizacji i próbuje go odkręcić.
Analizując przygody Lary, dr Majkowski posłużył się ww. konceptem chronotopu Bachtina. Chronotop jest relacją czasu i przestrzeni w tekście literackim z której wyłania się realizm danego tekstu, jego świat przedstawiony. To, jaki obraz świata się w nim rysuje, zdeterminowane jest przez ludzką percepcję. Ludzie postrzegają czas i przestrzeń fizjologicznie i holistycznie (pewne akcje odbywają się w określonym czasie i miejscu), ale jednocześnie wyodrębniają z nich to, co najważniejsze, a to z kolei determinowane jest przez kontekst kulturowy postrzegającego. Czyli np. w powieści można położyć nacisk na to, gdzie dociera wędrowiec nie skupiając się na jego podróży, albo opisać z detalami jego wędrówkę a cel uczynić mało istotnym przystankiem. Uwaga autora determinowana jest przez kulturę w której został wychowany.
Bachtin wyróżnia również pojęcia “dużego chronotopu”, czyli ram gatunkowych powieści, oraz “małego chronotopu”, czyli miejsc spotkań mieszczących się w ramach konwencji, np. spotkanie podróżników na gościńcu, albo bal na zamku.
Jak zauważa dr Majkowski, o ile w literaturze główną rolę odgrywa czas, bo przede wszystkim bazuje na akcjach postaci, które popychają fabułę do przodu, to o tyle w grach dominuje przestrzeń, ponieważ często postać gracza może w dowolnym momencie się zatrzymać i fabuła gry nie posunie się do przodu bez jej udziału.
Dużym chronotopem “Shadow of the Tomb Raider” może być gra akcji/powieść przygodowa, ale w jego ramach dr Majkowski znajduje dwa małe chronotopy przygotowane pod konkretne modele rozgrywki. Pierwszym z nich jest otwarty świat w którym dominuje miejsce. Lara przede wszystkim eksploruje go, przemieszcza się w nim od celu do celu i poddaje go jednocześnie obserwacji i refleksji. Aby jej to umożliwić czas jest zapętlony i bohaterka może bez końca wędrować nie martwiąc się jego marnotrawstwem. Otwarty świat jest niepodatny na akcje Lary, a przedstawiona w nim narracja ma charakter historyczny i przedstawia nam krytykę kolonializmu.
Drugi mały chronotop to arena walki w którym dominują działanie i akcja. Tutaj z kolei znacznie większą rolę odgrywa czas, ponieważ sukces gracza uzależniony jest od ruchów przeciwników, którzy nie czekają na jego reakcję. To kwestia zdominowania wroga, albo ulegnięcia jego dominacji. Na arenie realizują się osobiste losy protagonistki i przedstawiona jest tutaj narracja biograficzna Lary.
Według dra Majkowskiego rozdźwięk pomiędzy obserwacją i działaniem podkreślają przedstawione na ekranie miejsca i zjawiska. Zwiedzane ruiny starożytnych cywilizacji opowiadają historię konkwistadorskiej kolonizacji, a współczesne podupadające miejscowości – wyzysku miejscowej ludności przez współczesne potęgi naszego świata. To “kruszenie” miejsc stworzonych przez człowieka przedstawia nam niszczycielską potęgę kolonializmu z któego ciemiężona ludność nie jest się w stanie podnieść bez udziału Lary odczyniającej koniec świata, ale jednocześnie łupiącej ludzkie siedliska. Ogień, który towarzyszy archeolożce pomaga jej okrywać i rozwiązywać zagadki, choć w równej mierze jest destrukcyjny. Jego niszczycielską siłę obrazuje wysadzenie rafinerii służące za symbol walki z kolonializmem. Jednak bez niej być może mieszkańcy Peru nie będą w stanie polepszyć swojego życia. No i na koniec dwoistość wypowiedzi gry podkreśla wszędobylskie błocko pochłaniające lokacje i przedstawiające niszczycielską siłę natury, ale przez które Lara-bohaterka brodzi i poświęca się ratując świat.
Z dysonansu dwóch małych chronotopów oraz symbolicznej dwoistości ognia, błota i kruszenia budowli, wg. dra Majkowskiego wyłania się podwójny obraz Lary Croft. Z jednej strony mamy Larę Refleksyjną, która jest statyczna, bierna i niezmienna, konfrontuje się z kolonializmem własnym i świata, a z drugiej strony występuje Lara Działająca, dynamiczna, aktywna i zmienna, niszczycielska i zwycięska, uosabiająca kolonialnego grabieżcę i zbawiająca bezradnych tubylców oraz świat przed końcem wszystkiego. Przez to w “Shadow of the Tomb Raider” krytyka kolonializmu kłóci się z rozgrywką uosabiającą kolonialną przygodę.
